KERKEN MET EEN VERHAAL

ROMANO-GOTHISCHE KERKEN IN GRONINGEN

Groningen landschap met Jacobuskerk Zeerijp

Groninger landschap met Jacobuskerk Zeerijp

Waarom kerken en kerkjes in Groningen bezoeken?
De kerken en kerkjes van Groningen hebben ieder op hun eigen wijze de eeuwen doorstaan. En zo kunnen ze nu het verhaal vertellen van het dorp waarvan de kerk, gelegen op de hoge wierd, het middelpunt vormde. Van tufsteen naar baksteen, van rooms-katholiek naar protestant, van verval naar restauratie. Verfraaid of ontsierd door de grillen van creatieve metselaars en de rijken die de kerk financieel steunden. Fraaie preekstoelen, beroemde orgels, uurwerken, kerkbanken, hekwerken: ze vormen verrassende schatten met vaak ook weer een eigen verhaal. Verhalen die nu op hun laatste bladzijde lijken te zijn gekomen. Soms omdat er geen geld is voor onderhoud, maar ook de aardbevingen laten hun sporen na op de ooit zo robuuste muren van de Groninger kerken. Zo zonde om dit erfgoed verloren te laten gaan!

Romano-gothiek
De Romanogotiek (1250-1375) is een overgangsstijl van de Romaanse naar de Gotische bouwstijl. In Groningen en in het Duitse Oost-Friesland is deze stijl een eigen leven gaan leiden. De stijl wordt ook wel Baksteengotiek genoemd.
De kerken zijn vaak éénbeukige kruiskerken of rechtgesloten zaalkerken. Tot ongeveer de 11e eeuw gebouwd met tufsteen, daarna steeds meer met baksteen. Ze hebben/hadden vaak een vrijstaande toren, soms is in latere eeuwen de toren met de kerk verbonden.

Decoraties
Decoraties zijn niet gebeeldhouwd zoals bij gotische kerken, maar ontstaan door creatieve indelingen van de muren, steenverbanden, opgebouwde ornamenten en afwisseling van steenkleuren en pleisterwerk.
De kerken hebben veelal een meloengewelf: een bolle vorm verdeeld in vrijwel identieke vlakken. De ribben die deze vlakken scheiden hebben een sierfunctie.

Ter versiering van de muren werden spaarnissen aangebracht: hoge, ondiepe, blinde nissen die voorzien werden van siermetselwerk en kraalprofileringen (ronde stenen als pilasters of op hoeken van muren). Ook de gevels zijn rijk aan dergelijke versieringen. Bogen zijn nog rondbogen, soms gedrukte spitsbogen. Omdat de muren vaak hoog zijn, waren steunberen noodzakelijk.

Aan de binnenzijde worden de muren vaak voorzien van steentjesschildering: veel 11e eeuwse romaanse kerken werden gebouwd met tufsteen. Dit gesteente werd vanuit de Duitse Eiffel via de Rijn naar Deventer vervoerd en vandaar met kleinere schepen via de Ijssel, de Zuiderzee en de Wadden naar Noord-Nederland. Mede door de vele tolheffingen langs de route een flinke investering. Vandaar dat men allengs overging op baksteen (vanaf het begin van de 11e eeuw kreeg de baksteentechonologie steeds meer bekendheid). De vrij kleine bakstenen uit die tijd worden kloostermoppen genoemd. Bij restauratie of uitbreiding werd het oude tufsteen gecombineerd met baksteen. Wie goedkoop uit wilde zijn en toch een moderne, bakstenen kerk wilde, verfde minutieus bakstenen en voegen op de tufstenen muren.

Van oorsprong zijn de kerken alle Roomskatholieke kerken. Toen de Beeldenstorm (1566) in gematigde vorm naar het noorden kwam, hebben de protestanten de kerken overeenkomstig hun eigen, sobere levensvisie aangepast. "Afgodsbeelden" en andere voorwerpen van uiterlijk vertoon werden verwijderd, het koor, waar het grote altaar stond en dat zodoende het hart van de Roomskatholieke eredienst was, werd vaak door een wand of ander bouwsel afgeschermd.

Ik heb ze bij lange na nog niet allemaal bezocht. Zo blijft er een reden om terug te keren naar het mooie Groninger land. Ook is niet elke kerk dagelijks geopend voor bezoekers.

Een uitvoerige beschrijving van de Groninger kerken en hun geschiedenissen vindt u op www.oudegroningerkerken.nl.

MariaKerk van Westerwijtwerd, meloengewelf, rijk versierd met siermetselwerk

Stedum

gisant Adriaan Clant, Stedum

Een typisch voorbeeld van de Romanogotische stijl is de Bartholomeuskerk in Stedum. De kerk stamt uit de 13e eeuw. Het is een kruiskerk met een zadeldaktoren. De toren is met de kerk verbonden.

De kerk heeft een rijke inventaris, met als topstuk de marmeren graftombe voor collator Adriaan Clant ("Domini te Nittersum") van Stedum (overleden in 1665). De beheerder ter plekke bleek een onuitputtelijke bron van informatie en leek over elke steen van deze kerk te kunnen verhalen. Neem dus gerust koffie en een notitieblok mee bij het bezoeken van deze kerk.

Gedetailleerde informatie over deze kerk vindt u HIER

Hornhuizen

De hervormde kerk van Hornhuizen is (Breweelsterweg 1) een driezijdig gesloten zaalkerk. De kerk is tegenwoordig in gebruik als dorpshuis. De tweeledige toren bestond uit een traptoren en een tentdak met spits. De oorspronkelijke bovenste geleding is verloren gegaan en vervangen door de huidige. De westelijke hoeken van de toren worden geschoord door zware, schuin geplaatste steunberen. Je kunt de toren beklimmen. Op de eerste verdieping vind je het torenuurwerk uit 1679. Het is in 2011 gerestaureerd en loopt nu weer na lange tijd stilgestaan te hebben. De klok is gegoten in 1617. De toren is ingericht als uitkijkpunt over het landschap.

Gedetailleerde informatie over deze kerk vindt u HIER

Pieterburen

Petruskerk van Pieterburen

De Hervormde kerk van Pieterburen is een eenbeukige kerk met een driezijdig gesloten koor, een noordelijke dwarsarm en een ongelede toren met achtkantige lantaarn. Het oudste gedeelte (het schip en het koor dateren uit de eerste helft van de vijftiende eeuw. De toren en het noordelijke dwarspand zijn later aangebouwd. De toren heeft aan beide zijden een aanbouw die als cachot dienst deed.
Het interieur van de kerk is rijk aan uitbundig houtsnijwerk, meestal vervaardigd in opdracht van de familie Alberda die in de nabijgelegen borg Dijksterhuis woonde. In het koor hangen de wapenborden van deze familie. Ze hebben er ook hun eigen graftombe.

Gedetailleerde informatie over deze kerk vindt u HIER

Petruskerk Pieterburen

schip en hoge koor

Westerwijtwerd

Het kerkje van Westerwijtwerd is niet meer in gebruik. Het is te zien aan het stof en de spinnenwebben. Het geeft het kerkje echter een bijzondere charme, het ademt voorbije tijden. Als je de deur van de kerktoren opent en het laddertje naar boven beklimt (in het pikkedonker) pas dan op: plots sta je oog in oog met de grote slinger van het uurwerk!

In de kerk is een muurschildering te vinden van vechtende mannen in Friese wapenrusting, lange lederen gewaden, beschermd door schubbenpantser (platen). De schilden zijn klein en rond. Een dergelijke uitrusting wordt beschreven in een verslag over de slag van Staveren in 1345. Deze vechtende mannen moeten waarschijnlijk de strijd tussen Goed en Kwaad uitbeelden.

Gedetailleerde informatie over deze kerk vindt u HIER

Zeerijp

De kerk van Zeerijp heeft nog een losstaande toren. Let bij een bezoek ook op het baarhuisje op het kerkhof uit 1893 en de bijzondere grafzerken.

Gedetailleerde informatie over deze kerk vindt u HIER

Huizinge

Verscholen tussen het groen ligt het kerkje van Huizinge. De aanvankelijk tentoongestelde schilderijen van een Britse kunstenaar (waarvan ik de naam kwijt ben), bleken wonderwel te passen bij de kerk. Na het overlijden van de schilder zijn de schilderijen gekocht. Kijk ook even onder de tapijten in het koor naar de fraaie grafzerken.

Gedetailleerde informatie over deze kerk vindt u HIER

Oosterwijtwerd

Deze kerk is een van de eerste geheel uit bakstenen opgetrokken kerken in Groningen en stamt uit 1237. In de zeventiende eeuw wordt de kerk genoemd als bedevaartsoord.
Attent is de koffie en thee die klaar staan voor de inmiddels vermoeide bezoeker.

Gedetailleerde informatie over deze kerk vindt u HIER

Leermens

Het oudste deel van deze kerk is het tufstenen schip (rond 1000). In 1190 maakte de oorspronkelijk toren plaats voor 2 slanke, bakstenen torens. In de 18e eeuw raakte de kerk in verval en een van de torenspitsen brak af. In 1730 plaatste men een dakruiter en in 1821 werd de inmiddels scheefhangende, tweede toren gesloopt. Een jaar later wordt een nieuwe gevel met dakruiter geplaatst. Deze werden in 1957 door een brand verwoest. In de jaren daaropvolgend werd de kerk gerestaureerd.

Gedetailleerde informatie over deze kerk vindt u HIER

Den Andel

Hervormde Kerk Den Andel met losse toren

De kerk van het middeleeuwse dijkdorp Den Andel ligt aan de Streekweg. De uit de 13e eeuw daterende kerk is een eenbeukige zaalkerk met een zadeldak tussen topgevels. De toren staat vrij, ook deze heeft een zadeldak. In de toren hangt een klok uit 1653. In de kerk zie je meloenvormige koepelgewelven zonder ribben. Op de gewelven zijn schilderingen aangebracht die waarschijnlijk nog dateren uit de 13e eeuw. Verder vind je er een preekstoel uit 1792, een koperen kroon met dubbele adelaar uit de 18e eeuw en een door de gebroeders van Oeckelen gebouwd orgel (1902).

Gedetailleerde informatie over deze kerk vindt u HIER

Westernieland

Hervormde Kerk Westernieland

De Hervormde kerk van Westernieland is een recht gesloten, eenbeukige kerk met een ongelede toren met zadeldak. Het schip stamt vermoedelijk uit de 14e eeuw, maar is in 1831-32 ingrijpend verbouwd en gepleisterd. Het vrolijke geel vormt een schril contrast met de toren. De toren stamt uit de late middeleeuwen, de westgevel is vernieuwd. De klok is gegoten door J. Brochardt in 1753.
In de naast de kerk gelegen, eveneens geel gepleisterde pastorie (De Weem) is cabaretier Freek de Jonge geboren.

De kerk was gesloten tijdens een bezoek aan Westernieland. Er bevinden zich in het interieur een aantal grafzerken met gedichten.

Gedetailleerde informatie over deze kerk vindt u HIER

Eenrum

Hervormde Kerk Eenrum

De Hervormde kerk van Eenrum is een forse, eenbeukige kerk en stamt uit het eind van de dertiende eeuw. Het koor is gebouwd van baksteen, het schip van tufsteen. De toren stond oorspronkelijk vrij, maar is later vervangen door de huidige hoge, spitse westtoren.

De kerk heeft meloenvormige koepelgewelven. De meest westelijke travee heeft een midden-zeventiende-eeuws kruisgewelf. Er zijn enkele oude grafzerken te vinden. Opvallend is het vermoedelijk twaalfde-eeuws romaans doopvont.

Gedetailleerde informatie over deze kerk vindt u HIER